Hai libros que contan a historia de nenas libres e rebeldes, como Pipi Mediaslongas, pero tamén hai libros sobre o ideal feminino da época franquista como Flora. Hai literatura infantil clásica, como a dos irmáns Grimm, pero tamén hai historias que van máis aló do estándar europeo ou occidental. E é que os contos son historias que viaxan, que están presentes en todas as culturas e épocas, ben dende a oralidade, ben dende as páxinas dos libros. Esa dimensión universal é a que trata de abarcar a profesora de Belas Artes Silvia García a través da mostra Contos e Países que se pode visitar na sede viguesa da Deputación de Pontevedra ata o 15 de xuño.
A exposición non ten un obxectivo académico nin historicista, explica a comisaria, senón que pretende “que valoremos esa parte do noso patrimonio, as historias, os libros, os contos que se transmiten grazas á oralidade e, ao mesmo tempo, propón distintos fíos, posibles lecturas que se desvelan cos itinerarios pola exposición”. Así, por exemplo, pódense explorar as relacións entre os distintos países e comprobar como o colonialismo, a emigración e o exilio fixeron que as historias e os seus personaxes viaxasen coas persoas. A mostra serve tamén para revisar, como as cuestións de xénero, as tradicións ou os patróns de comportamento están presentes nos contos.
Así, as e os visitantes poderán atopar non só os contos clásicos da vella Europa, senón contos da tradición soviética, libros fineses, israelís ou suramericanos, así como estadounidenses ou británicos, deixando tamén espazo para propostas galegas, como a revista As roladas, unha iniciativa pioneira de Ramón Cabanillas da que se publicaron dous números en 1922. Os exemplares forman parte da propia colección da profesora García, unha compilación que, segundo explica, “foi enriquecéndose coas viaxes, cos descubrimentos en mercados e librerías de vello de distintas partes do mundo”.
Minorías e maiorías pouco representadas
O percorrido pola mostra permite comprobar como na literatura infantil e xuvenil existe “unha sobrerrepresentación de narracións protagonizadas por nenos brancos”, mentres que algunhas minorías e mesmo algunhas maiorías, como os habitantes do continente africano ou de Sudamérica, teñen un papel secundario. Esta visión, destaca García, é consecuencia do “noso eurocentrismo académico” e o descoñecemento xeneralizado sobre “a realidade editorial en países tan importantes como China ou India”.
Neste sentido, García lembra que moitos dos contos e historias “foron adaptados para o público infantil e xuvenil no noso contexto occidental e europeo a finais do s XVIII, cando se produciu, coa Ilustración, un cambio de paradigma da mirada dos adultos sobre a infancia”. Os contos e as historias estendéronse entre as familias de clase alta e a burguesía, nunha sociedade cun elevado índice de analfabetismo na clase obreira e, polo tanto, “os libros non foron un artigo de primeira necesidade, senón un agasallo valioso e valorado”. Deste modo, o contexto social e político fíltrase como unha capa máis de significado nas publicacións infantís, “e podemos rastrexar a lectura sobre a outredade e o exotismo, nas historias ambientadas no mundo oriental, nos estereotipos arredor do salvaxe (como as historias que xurdiron a partir do Robinson Crusoe de Daniel Defoe) ou nos estereotipos que ocultan unha realidade múltiple e diversa como a do continente africano”. Así, na exposición poden verse volumes que reflicte o pasado imperial dalgúns países, que espallaron a súa cultura en forma de libros como unha faceta máis do colonialismo en África e na India.
Estereotipos de xénero
A mostra tamén aborda as cuestións de xénero a través dos libros, con historias dirixidas á educación das nenas, nas que se fai fincapé na docilidade e se fomentan os estereotipos de “nenas boas e caladas”, predominantes na etapa franquista. E é que como explica a comisaria da mostra, dende as institucións do Estado impulsábanse “historias sentimentais de sacrificio feminino”, como as escritas polo sacerdote católico alemán Christoph von Schmid, María o el cestillo de flores, e Xenoveva de Bravante, adaptación dunha lenda medieval. Outro aspecto no que se insistía nesta etapa era a obediencia aos adultos, sendo un dos exemplos máis populares Juanito, libro escrito orixinalmente en italiano por L.A. Parravicini, no que se recollen a multitude de desgracias que desencadean as accións dun neno desobediente.
Fronte a estas historias de submisión feminina estaba o contrarrelato de nenas independentes e rebeldes como Pipi Mediaslongas, Matonkikí ou Alicia no país das marabillas, este último “un caso moi singular na historia da literatura infantil”, que son quen de darlle a volta ás convencións sociais.
Emigración e Galicia
Outro aspecto que se aborda nesta mostra é a relación da literatura española e galega con outros países, coma a de Galicia con Cuba a través da escritora Anisia Miranda, filla de emigrantes galegos e autora de Os contos do Compay Grilo. Esta historia sitúase en Cuba e para facilitar a comprensión, o conto inclúe ao final un glosario coa explicación en galego do vocabulario cubano. Este libro, explica Silvia García, foi editado pola editorial O Castro, impulsada por Isaac Díaz Pardo e Luis Seoane, “o que nos conecta co esforzo dos emigrantes e exiliados galegos por promover o patrimonio e a cultura galega”.
De feito, lembra a comisaria, xa a comezos do século XX as Irmandades da Fala e o grupo Nós tentaron comezar a albiscar unha literatura infantil en galego, xunto con outras iniciativas enfocadas a educación como as Escolas do Insiño Galego. Pero tras a Guerra Civil e a ditadura, non foi ata a década de 1970 cando as publicacións infantís en galego comezaron a desenvolverse e comercializarse dun xeito xeneralizado. Algúns destes libros están presentes na mostra, que se poderá visitar ata o 15 de xuño.
Visitas didácticas
Como complemento á exposición, estanse a levar a cabo visitas didácticas concertadas co Servizo de Cultura da Deputación e dirixidas principalmente a escolares. O obxectivo é achegalos á construción e difusión dos contos e ás súas implicacións políticas, sociais e culturais. A partir dun formato distendido que engloba dinámicas e prácticas participativas, exploran como viaxan as historias e descobren a capacidade dos contos para revisar diferentes temáticas.